انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام (کتاب)«انقلاب الاسلام بین الخواص و العوام»، اثر محمدعارف اسپناقچی پاشازاده، به بیان تاریخ زندگانی و نبردهای شاه اسماعیل صفوی با سلطان سلیم عثمانی و نیز وقایع مهم سال‌های ۹۰۵ تا ۹۳۰ ق که در ایران و عثمانی روی داده، می‌پردازد. مؤلف کتاب را در سال ۱۳۰۹ ق، به زبان ترکی نوشته و سپس آن را به فارسی ترجمه کرده است. ۱ - علل نگارش کتابعلل نگارش کتاب، علاقه ناصرالدین شاه ، به مطالعه کتب تاریخی، عدم وجود کتابی درباره تاریخ پیدایش دولت صفوی ، تاریخ زندگانی شاه اسماعیل و سلطان سلیم عثمانی و دستور اعتمادالسلطنه جهت رفع این نقصان می‌باشد؛ هر چند نویسنده در پایان کتاب، عبرت گیری آیندگان از حرکت و سیاست‌های گذشتگان را مقصود اصلی خود در تالیف دانسته است. نام دیگر کتاب «انقلاب فی السلام بین الخواص و العوام» می‌باشد. کتاب به دلیل ترجمه یک متن دست اول از منابع ترکی، ارزش و اهمیت زیادی برای محققان خواهد داشت. ۲ - ساختار کتابکتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در بیست و هفت عنوان، وقایع مهم دوران صفویه را ارائه کرده است. بخش اعظم مباحث، برگرفته از منابع ترکی و مابقی از متون فارسی می‌باشد. مهم‌ترین منبعی که نویسنده از آن‌ها استفاده و در واقع آن را ترجمه کرده، «منشآت» فریدون بیگ است که بسیاری از نامه‌های مهم را عینا از آن جا نقل و برخی را به فارسی ترجمه کرده و به علاوه گزارش روزانه شخصی با نام حیدر چلبی را که در منشآت بوده، در این کتاب آورده است؛ به طوری که می‌توان گفت، بیشتر مطالب، ترجمه همان متن است؛ با این حال، مطالبی که نویسنده از خود در لابه لای آن آورده، چندان اندک نیست، به همین دلیل می‌توان اثر حاضر را ترجمه تالیف نامید. پس از آن، می‌توان گفت که از «حقیقه التواریخ»، اسماعیل بیگ توقیعی و « احسن التواریخ » روملو نیز مطالب فراوانی نقل کرده است. وی به رغم آن که نامی از کتاب اخیر نیاورده، اما به جز یکی دو مورد، آن چه از کتاب «روضه الصفویه» نقل کرده، دقیقا از همین کتاب گرفته شده است. نویسنده، بخشی از مطالب را با مدخل: مختصر، استطراد، ایضاح و یا توضیح آورده و در پایان با تعبیر «برویم سر مطلب»، ترجمه و یا نقل از آثار دیگر را ادامه داده است. وی مطالبی نیز از کتاب‌های جغرافیا درباره برخی از شهرهای مهم آورده که می‌بایست، از یک اثر جغرافیایی عینا گرفته شده باشد. مصحح این توضیحات جغرافیایی و یا مطالبی که احیانا درباره برخی از اشخاص یا مفاهیم داشته است را با نام «عارف» به پاورقی منتقل کرده است تا نظم تاریخی کتاب پایدار بماند. هر چند نویسنده اشاره دارد که برای نگارش این اثر، «التقاط و تلفیق و انتقاد و تنمیق» کرده است؛ ولی در فواصل مختلف، دیدگاه‌های شخصی خود را درباره شاه اسماعیل و اصولا صفویه و نیز سلطان سلیم و عثمانیان بیان کرده که برخی از کنایات او حاکی از علاقمندی او به کشور اجدادی و سلاطین عثمانی است. کتاب برای تحقیق و مطالعات صفویه شناسی دارای ارزش‌های فراوانی است؛ از آن جمله: نگاه منابع و نویسندگان عثمانی به حکومت صفویه که مؤلف، اساس نگارش خود را بر آن قرار داده است، همچنین در این اثر، خواننده بیشتر در جریان وقایع درونی امپراطوری عثمانی، طی سال‌های ۹۰۵ ق تا ۹۳۰ ق قرار گرفته، به ویژه از روابط شاه اسماعیل با سلطان مصر و حرکت سلطان سلیم به سوی مصر و فتح این کشور خبردار خواهد شد. شمار زیادی از نامه‌های میان سلاطین این زمان، به ویژه میان شاه اسماعیل، سلیم، بایزید، یعقوب آق قویونلو و سلطان مصر که ارزش و سندیت تاریخی دارند، در لابه لای مطالب درج شده است. بخش اخیر کتاب، درباره سلطان سلیم، به ویژه فتح مصر است که به دلیل ترجمه یک متن دست اول، ارزش زیادی دارد. ۳ - گزارش محتوانویسنده در مقدمه، بعد از اشاره به انگیزه تالیف، مآخذ خود در تالیف کتاب را نام برده است؛ از جمله: روضه الصفویه میرزا بیگ جنابذی، حبیب السیر، منتظم ناصری اعتمادالسلطنه، تاریخ خسروان جلال الدین میرزا، تارج التواریخ خواجه سعدالدین و.... مؤلف مباحث را با نسب شناسی شاه اسماعیل صفوی آغاز کرده و بعد از ذکر خصوصیات و احوالات شیخ صفی اردبیلی ، به اقدامات شیخ جنید و آغاز فعالیت سیاسی خانقاه شیخ صفی اشاره کرده است. نویسنده، پس از نقل متن کامل نامه یعقوب بیگ بایندری به سلطان بایزید و پاسخ به آن، سرنوشت فرزندان سلطان حیدر و وضعیت شاهزادگان بایندریه را به خوبی تشریح کرده است. در ادامه، به نحوه خروج شاه اسماعیل و علل سقوط دولت بایندریه اشاره کرده و طریقه رسمی کردن مذهب تشیع در ایران توسط وی را توضیح داده است. وی متن نامه نگاری‌های سلطان با یزید با شاه اسماعیل را به طور کامل ذکر کرده، بعد از تشریح جنگ شاه اسماعیل با شیبک خان، نحوه ظهور صوفیان در روم و احوال و اعتقادات آن‌ها را تشریح نموده و به برخی از وقایع مهم ایام سلطنت سلطان سلیم اول و شاه اسماعیل؛ از جمله جلوس سلطان احمد در آناطولی و جنگ با روسیه، اشاره کرده است. در پایان، روز شمار جنگ چالدران به روایت حیدر چلبی آورده شده است. ۳.۱ - مذهب امامیه به عنوان مذهب حقنویسنده، به رغم آن که از مذهب امامیه به عنوان مذهب حق یاد می‌کند؛ اما آثاری از تقیه و پنهان کردن مذهب در نوشته او، به چشم می‌خورد و با انتخاب مطالب خاص، به تعریف و تمجید از شاه سلیم و تقبیه اعمال شاه اسماعیل بر اساس منابع عثمانی پرداخته است؛ به طور مثال او در حین معرفی شاه اسماعیل و برخی کارهای حرام و خشن، او را مروج شیعه دانسته و به زیرکی در مقدمه خود جهت بروز برخی تعبیرات، به جهت نقل از دیگران عذر خواسته است. او همچنین، به معضل دولت عثمانی و فتور این امپراتوری و اهداف اروپایی‌ها برای تصرف و انحلال آن تحت عنوان مساله شرقیه اشاره کرده و ضمن مرور از دسترفته‌های ارضی و مالی دو حکومت اسلامی، به آن چه که به عالم اسلامیت رسیده اشاره کرده است. مهم‌ترین نکته کتاب، مطلبی است که درباره اعتراض ینی چری‌ها به شاه سلیم مطرح شده است. آنان پس از جنگ چالدران، اصرار بر بازگشت سپاه عثمانی از ایران داشتند. وقتی شاه سلیم، در این باره، از آنان پرسش کرد، ینی چری‌ها، عریضه‌ای در این باره نوشته و اعلام کردند که شیعیان؛ همانند آنان مسلمان هستند و آنان حاضر به جنگ دینی نیستند. این عریضه، سند بسیار زیبا و جالبی است. در ادامه، سلیم کوشید تا فتوای تازه‌ای از علمای سنی درباره کشتن شیعیان بگیرد که متن آن در کتاب آمده و از رهگذر شناخت انگیزه‌های سیاسی- دینی شاه سلیم برای توجیه نبردش در ایران، قابل توجه است. هدف نویسنده آن است که نشان دهد با پیدایش صفویه و جنگ‌های عثمانی- صفوی یک دگرگونی از نوع منفی آن، در دنیای اسلام پدید آمد. وی در آخر کتاب، در شرحی که از جنگ‌های عثمانی- صفوی به دست داده، چنین خاطر نشان کرده است که حرکات مستبدانه و خیالات جهان گیرانه این دو پادشاه، باعث گرفتاری، مذلت و حقارت عالم اسلام گشته است. این مطالب در اوج بحران ایجاد شده، در دولت عثمانی و پیدایش «مساله شرقیه» مطرح شده که در نهایت به نابودی کامل دولت عثمانی انجامید و مؤلف کاملا به آن توجه داشته و کتابش را با همین مساله پایان داده است. ۴ - وضعیت کتابرسول جعفریان، مصحح کتاب بوده و آن‌ها را بر اساس دو نسخه موجود در کتاب خانه عمومی اصفهان و کتاب خانه ملی، تصحیح نموده است. نمایه اسامی افراد و مکان‌ها، بر اساس حروف الفبا ، در آخر کتاب آمده است. پاورقی‌ها توسط مصحح بوده و به ذکر منابع، اظهار نظر وی در مورد مطالب، توضیحات غیر تاریخی مؤلف و توضیح برخی کلمات و عبارات متن اختصاص یافته است. ۵ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |